اقتصاد شهری (قسمت اول)

 

     
شهرنشيني:

 بدون ترديد سير تكاملي تمدن و فرهنگ بشري در دامان شهرهاي گوناگون جهان روي داده است. افراد بشرموقعي از دنياي توحش و درنده خويي فاصله گرفتند كه خودرا پايبند زندگي شهري كردند. اختراعات، اكتشافها، صنايع و علوم محصول برومندي ، پختگي و خلاقيت انديشه بشر و غالبا در محيط شهري امكانپذير بوده است.رشد تمدن غالبا با گسترش شهرنشيني ارتباط ناگسستني دارد.هريك از ملتها كه از ديرزماني زندگي شهرنشيني را پذيرفته اند به همان نسبت با بسياري ار عوامل و مظاهر زندگي شهري از قبيل دين ، شغل ، سازمانهاي اداري گوناگون ، روابط اجتماعي ، آزادي هاي فردي و اجتماعي ، نوع حكومت و ساير ارزشهاي اجتماعي و معتقدات گوناگون و متضاد شهري روياروي بوده و زودتر توانسته اند با مسائل گيج كننده و پيچيده شهري مقابله كرده و در حل آنها چاره جويي كنند.

     شهرنشيني :

 از آغاز دوره توليد ماشيني ، شهرنشيني آغاز شد و همواره بسط يافت. در دوره توليد فلاحتي ، روستا كانون جامعه بود و اكثر مردم در نواحي روستايي به سر مي بردند ولي با توليد ماشيني ،‌روستاها از اعتبار افتادند و شهرها كانون جامعه شدند و سازمانهاي اجتماعي از روستا به شهر منتقل شدند.

 در اينجا لازم به يادآوري است كه بين گسترش شهري و شهر نشيني تفاوت وجود دارد. اين تصور نادرست است كه توسعه يابي ابعاد شهرها و ظهور كلان شهرها گواه پيشرفت و شهرنشيني در مملكت است.

 آنچه دليل بر گسترش شهرنشيني است فزوني گرفتن نسبت شهرنشينان به كل جمعيت است.

  علل ظهور شهر نشيني :

  دو جامعه شناس به نامهاي سلزنيك و بروم عوامل ذيل را در توسعه شهرنشيني و پيدايش شهر هاي نخستين موثر دانسته اند:

 1- افزايش تخصص هاي شغلي

 2- تبديل صنايع دستي كوچك روستايي به صنايع ماشيني

  3- تغييرشكل يافتن فعاليتهاي ساده كشاورزي مانند باروري زمين و كشت ديمي به تاسيس سازمان آب ( پيدايش شبكه آبياري ) و اداره اراضي و احشام

  4- ظهور رهبري سياسي و سازمان يابي نيروي كار

 ۵- پيدايش تفاوت در مسائل و استقبال بيشتر از كارهاي متنوع

    ۶- ماموريت يافتن قسمتي از نيروي انساني در حفظ ذخيره غذايي و امنيت شهر

  ۷-  پيدايش بازار به منظور مبادله كالا

   تعريف شهر:

  تعريف شهر از ديدگاه سازمان ملل متحد در سال 1959:

   1- حوزه اداري – ( حوزه اي كه منطبق بر يكي از تقسيمات اداري مملكت است يا جزئي از آن تقسيمات را در برمي گيرد.)

  2- حجم جمعيت

 3- قلمرو يك سازمان محلي

 4- مشخصات شهري نظير نقشه دقيق و خيابانهاي منظم ، وسيع و آسفالت شده ، وجود برق و‌آب و تاسيسات عمومي ديگر.

  5- نوع فعاليت اقتصادي – به نقطه اي اطلاق مي شود كه نيم يا دو ثلث يا قسمت مشخصي از جمعيت آن به فعاليتهاي غيرزراعي مشغول باشند.

  تعريف شهر در ايران :

   درقانون شهرداري و انجمن شهر مصوب سال 1345، در ماده يك مقرر شده كه در نقاط داراي پنج هزار نفر جمعيت و بيشتر شهرداري تاسيس شود و در سرشماري عمومي سال 1335 نيز نام شهر به نقاطي كه از پنج هزار نفر جمعيت به بالا دارد اطلاق شده است.

  در تعريف مقدماتي سرشماري، نام شهر را به مراكز شهرستانهاي كشور اختصاص داده اند.

تعريف شهر از ديدگاه عبدالحميدابوالحمد در كتاب خويش موسوم به (حقوق اداري ايران) :

   شهر آبادي نسبتا بزرگي است كه از خيابانها ،‌كوچه ها ،‌خانه ها ، مغازه ها و مراكز صنعتي،تجاري ،اداري و فرهنگي تشكيل شده و زندگي اكثريت ساكنان آن از كسب ، تجارت ، صنعت و فعاليتهاي اداري تامين مي شود.

    
تعريف شهر از ديدگاه جان سرچاماكي و توماس فورد هولت:

  ج- شهرها از جمعيتهاي متنوع و گوناگوني تشكيل شده اند كه به طرز گسترده اي در شبكه اي از فعاليتها با يكديگر همكاري مي كنند و شهريان براي تامين نيازها و ضروريات زندكي خود مشتركا با يكديگر وابستگي متقابل داشته ولي در عين حال به گروههاي فرهنگي و اجتماعي جداگانه اي تعلق دارند.

  ت- شهر به محلي گفته مي شود كه داراي جمعيتي نسبتا انبوه و دائمي است كه به مشاغل غير كشاورزي اشتغال دارند و در عرف و قانون محلي شهر محسوب مي شود كه جمعيت آن از 2500 نفر كمتر نباشد.

   تعريف شهر از ديدگاه كينگزلي ديويس:

   شهر پديده اي است كه داراي ويژگيهاي زيرمي باشد:

   1- انبوهي جمعيت

  2- ناهمگوني در ميان مردمان

  3- تحرك مكاني و اجتماعي

 4- پردامنه بودن و پراكندگي روابط اجتماعي

   5- تقسيم كار دقيق

   6- كنترل اجتماعي رسمي

  7- تحول اجتماعي سريع و مكرر

  8- گسترش يافتن ارزش هاي بشري

    
تعريف فيليپ سلزنيك و لئونارد بروم از شهر:

  شهر به مكاني اطلاق مي شود كه در آن تعداد كثيري از مردمان در كنار يكديگر زندگي و كار كنند. علاوه بر اندازه و انبوهي جمعيت بايد ناهمگوني جمعيت را از نظر سن ، جنس و شغل در ميان شهريان به حساب آورد.

   
تعريف شهر از ديدگاه رابرت پارك:

   شهر فقط به مجموعه اي از افراد و تسهيلات شهري از قبيل خيابانها ، ساختمانها ، چراغهاي برق ، اتوبوسهاي برقي ، تلفن و غيره اطلاق نمي شود. شهررابايد بيشتر يك حالت فكري و مجموعه اي از عادات و سنن گوناگون ، برداشتهاي منظم و جا افتاده و احساسات و عواطفي دانست كه اين عواطف در اين عادات ريشه دوانده و به وسيله سنن به نسل هاي آينده منتقل مي شوند. شهر فقط پي آمد و محصول يك كار فيزيكي و ساخت مصنوعي نيست. شهر محصول طبيعت است و به ويژه زاده طبع بشري است.

   
تعريف شهر از ديدگاه بوم شناسي:

   در محدوده اجتماع شهري نيروهايي در كارند. در واقع مي توان گفت كه در چارچوب هر حوزه طبيعي كه سكونت گاه بشري باشد اين نيروهادر كارند. كاري كه اين نيروها انجام مي دهند اين است كه گروهي منظم و و خاص از افراد و سازمانها را در نقطه اي از مكان گرد هم آورند.

    علمي كه مي كوشد اينگونه نيروها را از يكديگر جدا ساخته و مجموعه اي خاص از انسانها و سازمانهايي را كه همكاري اينگونه نيروها پديد مي آورند تبيين كند اصطلاحا بوم شناسي خوانده مي شود.

  تعريف شهر از ديدگاه آمار شناسان:

   آمارشناسان شهر را اجتماعي از انسانها مي دانند كه در نقطه اي از مكان استقراريافته باشند. به شرط اينكه تراكم و انبوهي جمعيت از حدي پايين تر نباشد. در ايالات متحده اين حد 2500 نفر است ولي اين رقم با شرايط طبيعي ، اجتماعي و اقتصادي تغيير مي كند.در دانمارك هرمحلي را كه بيش از 250 نفر سكنه داشته باشد شهر مي خوانند در حاليكه شهر در كشور كره نبايد از چهل هزار نفر كمتر جمعيت داشته باشد.

   ملاكهايي ديگر براي تمييز شهر از روستا:

  1- شكل خارجي و نماي بيروني: ابنيه تاريخي ، يادگارهاي كهن، ساختمانهاي مرتفع ومجلل و خيابانهاي منظم و آراسته .

 2- ضابطه و ملاك شغلي: مشاغل غيركشاورزي.

 3- ارزش ها و فرهنگ : احساسات ، عواطف ، اخلاقيات، نظام ارزشها و .....

  تفاوت فرهنگي بين شهرنشينان و روستائيان:

    روستائيان معتقد به قضا و قدر هستند. در برابرآفات زراعي ، خشكسالي و ... حالت تسليم دارند. سنت پرستند و  در مقابل رنجوري ، بيماري ، فقر و نابساماني اجتماعي بردبارند و تن به قضا مي دهند.سادگي ، ساده لوحي ، آسان باوري و تلقين پذيري از جمله صفات آنان است.در ميان روستائيان فرديت نفوذ عام دارد. محافظه كاري و مقاومت در برابر امور تازه و بي سابقه را مي توان از ديگر صفات روستانشينان دانست. در مقابل شهرنشينان افرادي منطقي تر و خردگراترند و جهان بيني گسترده تري دارند.

   در تعريف شهر بايد به ويژگيهاي زير توجه كرد:

 1- شناخت خصوصيات محيط طبيعي و نماي خارجي شهر يا morphology

 2-وجود سازمانهاي صنعتي ،تجاري ، آموزشي ،نظامي ، سياسي ، هنري ،‌اداري ، اقتصادي، بهداشتي و تفريحي.

 3- ملاك شغلي و فعاليت اقتصادي : محل كسب ، تجارت ، صنعت و فعاليتهاي اداري

 4- تاسيسات عمومي از قبيل آب ، فاضلاب، برق ، تلفن ف گاز ، كتابخانه ، كشتارگاه ، پارك ، خيابانهاي منظم ،وسيع و آسفالت شده و وسائل حمل و نقل عمومي.

 5-دارابودن شهرداري

 6- ناهمساني و عدم تجانس در ميان مردمان شهر نشين مشهود باشد.

 7- وجود تحرك مكاني و اجتماعي

  هشت خصيصه براي تمييز شهر از ده:

   زيمرمن و سوروكين:

  1- شغل

 2- محيط

  3- اندازه اجتماع

 4- ‌انبوهي جمعيت

  5- تجانس و عدم تجانس جمعيت

 6- تفاوتها و قشربندي اجتماعي

  7- تحرك

  8- نظام كنش متقابل يعني شمارش و نوع روابط

   تعريف شهر از ديدگاه اقتصاددانان:

    از نظر اقتصاددانان شهر يك واحد اقتصادي است.عواملي نظير تقسيم كار پيچيده تر در شهرها ، روابط اقتصادي حاكم، چگونگي توزيع ثروت و كالاها ، روابط خريدار و فروشنده ، نظام قيمتها و بيكاري در شهر ها از ديد اقتصاددانان مورد تحليل قرار مي گيرند. به نظر آنها قوي ترين كاركرد شهر، كاركرد اقتصادي آن است.

 موضوعاتي كه جامعه شناسي شهري با آن روبروست:

  1- تحليل مسائل و مشكلات اجتماعي شهرها ( مسكن ، عبور و مرور، اوقات فراغت، بيكاري ، مهاجرت ها ، جنبش ها و غيره)

  2- دست يابي به قانونمندي هاي زندگي شهري و رشد شهرها در ابعاد مختلف آن.

 3- ارائه پيشنهادها و راه حل ها براي رفع مشكلات و فراهم آوردن زندگي بهتر براي شهر نشينان و در نتيجه براي همه مردم يك جامعه.

 ملاك قانوني و حقوقي و ملاك طبيعي:

   ملاك قانوني و حقوقي شهر را به عنوان يك واحد حكومتي توصيف مي كند در حالي كه ملاك طبيعي آن رابه صورت يك وجود اجتماعي – طبيعي به حساب مي آورد.

  بر طبق ملاك قانوني و حقوقي، شهر يك ناحيه متشكل قانوني است كه حداقل جمعيت، مرزهاي قانوني و نوع تشكيلات حكومتي آن از طرف دولت تعيين مي شود.اين نوع تعريف براي سياستمداران مهم است زيرا بايد بدانند كه شهر از نظر قدرت سياسي چه اختياراتي دارد و اين قلمرو تا كجاست.

  تعريف شهر بر مبناي ملاك طبيعي :

  شهر يك وجود طبيعي – اجتماعي است و واحدي را تشكيل مي دهد كه مي تواند با ويژگيهايش مانند : اندازه انبوهي جمعيت ، نوع و تقسيمات شغلي و كيفيت روابط اجتماعي از قلمروهاي همسايه اش جدا شود.

  سابقه شهرداري در ايران و رشد تحولي آن:

   پيدايش فكر تاسيس شهرداري در ايران را بايد از انقلاب مشروطيت واز سال 1325 قمري مطابق با 1286 هجري شمسي دانست كه ترجمه و اقتباسي از قوانين شهرداري هاي فرانسه و بلژيك است.

  تاريخچه تاسيس و رشد شهرداري در ايران :

 1- مرحله اول از آغاز مشروطيت تا سال 1309

  2- مرحله دوم از 1309تا 1328

 3-مرحله سوم از 1328 تا 1334

  4- مرحله چهارم از 1334 به بعد   

 عده اعضاي انجمن و طرز انتخاب و شرايط آنها:

 شرايط انتخاب شدن :

 انتخاب شوندگان بايد سواد كامل فارسي داشته و سن آنها كمتر از 25سال نباشد و درخدمات دولتي مشغول نباشند.

   بنا بر مواد 101 و 104 قانون بلديه 1325، عزل و نصب كاركنان شهرداري به عهده شهردار( كلانتر ) بوده و كاركنان شهرداري مستخدمان دولت شناخته مي شده اند.

 منبع:کتاب اقتصاد شهری  دکتر عابدین درکوش